In gezinnen waar strijd is, spelen onbewuste boodschappen en verwachtingen altijd een rol. Een belangrijk maar vaak onzichtbaar patroon is de parentificatie. Er zijn vier vormen van parentificatie. In dit artikel wil ik de zondebok of de bliksemafleider aan bod laten komen.

Zondebokken komen vooral voor in gezinnen waar onderling geen gezonde emotionele communicatie en relaties bestaan. Ouders ervaren problemen met elkaar of met de kinderen en de ouders zijn niet in staat om die problemen zelf op lossen. Daarbij vinden ze het moeilijk om die problemen met elkaar te bespreken.

Het zit in de aard van de mens om een schuldige aan te wijzen voor veroorzaakte problemen, zelfs als ze door eigen toedoen zijn ontstaan. Ouders die niet in staat zijn naar zichzelf te kijken als veroorzaker van de problemen, hebben de neiging om een kind uit het gezin de schuld te geven. Broertjes en zusjes van dat gezin doen mee door hetzelfde kind de schuld toe te schuiven in en tijdens elke strijd. Elk gezinslid heeft er, op den duur, baat bij dat dit ene kind de rol van de zondebok toebedeeld krijgt en behoudt.

De aanleiding

De zondebok wordt daarnaast ook, onbewust, verantwoordelijk gemaakt voor het oplossen van de strijd. In deze gezinssituatie is er bijna altijd sprake van een conflict tussen ouders; het kan gaan om (non) verbale strijd, zoals ruzies, maar ook om strijd met een fysieke component (slaan, schoppen, etc.). Ouders zitten in een machtsconflict door hun ongelijkwaardige relatie. Door één kind de schuld te geven van die strijd, hoeven ouders niet naar zichzelf te kijken. Daarom wordt de zondebok ook wel de bliksemafleider genoemd; het kind leidt de aandacht af van degene bij wie het eigenlijke probleem zit.

Het is heel moeilijk voor de zondebok om het ontstane patroon te herkennen, omdat zij óók erkenning hebben gekregen voor de rol die zij in het gezin vervullen. Onbewust is hen deze rol toebedeeld en is het, onbedoeld, een onderdeel van de identiteit en het bestaansrecht van het kind geworden. Op een bepaalde manier heeft de zondebok dus ook baat bij deze rol, omdat het een onderdeel is van wie zij zijn.

Gevolgen voor de zondebok

De zondebok moet de strijd oplossen; dat geeft heel veel druk en stress bij een kind. Het kind kan op latere leeftijd veel problemen ervaren. Zij vertonen vaker vermijdingsgedrag, voelen zich onzeker, hebben een laag zelfbeeld, geloven niet in het eigen kunnen, hebben minderwaardigheidsgevoelens, krijgen het gevoel dat mensen alleen van hen houden als ze de schuld op zich nemen. De zondebok kan lange tijd pijn en verdriet verdragen. Vanaf een jonge leeftijd zijn zij al over de eigen emotionele en fysieke grenzen gegaan, doordat de omgeving ook over die emotionele en fysieke grenzen heen is gewalst. Onbewust zullen ze situaties opzoeken waar dat patroon zich zal herhalen. Op latere leeftijd is de kans groot dat de zondebok een depressie of een burn-out ontwikkelt.

De achtergrond

De ouders van de zondebok komen vaak zelf uit een ongezonde gezinssituatie. Ze zijn beperkt in staat om te reflecteren op eigen gedrag en vinden het moeilijk om op zoek te gaan naar de motivatie voor bepaald gedrag. Dit patroon kan al van generaties terug zijn. Ook dit maakt het moeilijk om het patroon te doorbreken. Het is ongezond gedrag dat van ouders op kind is doorgegeven en telkens weer opnieuw wordt doorgegeven op de volgende generatie, waardoor het erbij lijkt te horen en waardoor het als normaal voelt.

De hulpverlener

Het is belangrijk dat je als hulpverlener parentificaties leert herkennen en de opvoeding van de ouders in het proces meeneemt. Door het patroon te identificeren, is het mogelijk om de kapotmakende patronen te doorbreken en met ouders en hun kinderen aan de slag te gaan om hen zelf verantwoordelijk te maken voor hun eigen gedrag.

 

Het zorgende kind zal als eerste erkenning van ouders moeten krijgen voor de reddende rol in het gezin, hoe tegenstrijdig dat ook klinkt. Door ouders weer in hun kracht te zetten, kan de zondebok die rol los gaan laten en de kans krijgen om een eigen identiteit te ontwikkelen.

Petra Knol

Tip! Ook in onze andere blogs, zoals Klokkenluiders, kun je meer lezen over deze parentificaties in de praktijk.